De edele kunst van het ondertitelen

Stijlregels voor ondertitels

Goede ondertiteling is écht een kunst op zich. Je moet als ondertitelaar constant verschillende aspecten in overweging nemen. De kunst is dan ook om een goede balans te vinden tussen de soms tegenstrijdige vereisten. De belangrijkste eigenschap van ondertitels is dat je ze als ondertitelaar mee laat lopen met de gesproken tekst. In principe is het doel dat jouw ondertitels nagenoeg trouw zijn aan de gesproken tekst, maar je moet ook rekening houden met wat er in beeld gebeurt en met de spraaksnelheid van de personages. Bij een spannende scène wil je de kijker namelijk niet afleiden met (te veel) tekst. En als iemand zeer snel spreekt, zul je de ondertiteling hierop moeten aanpassen. Dus om je ondertitels op te laten gaan in het beeld en ervoor te zorgen dat je kijker zo min mogelijk hinder ondervindt van je ondertitels, zijn er door de sectie Ondertitelaars van de Auteursbond stijlregels opgesteld.

Niet te schuin en mooi in het gelid

De belangrijkste regel is misschien wel het gebruikte lettertype. Je schrijft je ondertitels met een compact en goed leesbaar lettertype, zodat deze voor iedereen goed leesbaar zijn. Mensen met een visuele beperking kunnen bijvoorbeeld moeite hebben met dikgedrukte of cursief geschreven ondertitels. In Nederland gebruiken we over het algemeen altijd het lettertype Arial Narrow Regular. Verder zijn ondertitels altijd wit van kleur, met een heel dun zwart randje eromheen gecombineerd met een kleine schaduw. Op deze manier zijn ze tegen elke achtergrond goed en duidelijk leesbaar.

Wat ook van belang is voor een overzichtelijke ondertitel, is de regellengte. Ondertitels bestaan namelijk uit maximaal twee regels. Bij meer regels wordt het beeld te onrustig voor de kijker en daar komt bij dat de benodigde leestijd voor drie regels vaak langer is dan de tijd dat de ondertitel in beeld blijft staan.

Bij twee sprekers krijgen beide sprekers een eigen regel (ABAB en dus nooit ABBA) en begint de regel van de tweede spreker met een -, om te verduidelijken dat de andere spreker op dat moment wat zegt.

Waar kom je vandaan?
-Uit Friesland.

Zoals bij bovenstaand voorbeeld ook al te zien is, worden ondertitels altijd gecentreerd weergegeven. Mocht het nou nodig zijn om een zin af te breken, omdat hij te lang is om in één regel te schrijven, doe dit dan op een logisch punt in de zin, dus (het liefst) niet halverwege een woord of woordgroep. Daarnaast moet je er op letten dat beide regels ongeveer even lang zijn.

Dus niet:

Ik vind
dat echt een heel mooi bos om in te wandelen.

Maar wel:

Ik vind dat echt een
heel mooi bos om in te wandelen.

Mocht het voorkomen dat je een zin moet verdelen over meerdere ondertitels, dan kun je ervoor kiezen om gebruik te maken van in- en uitlooppuntjes. Je laat op die manier zien dat een zin nog doorloopt en dat de volgende ondertitel bij de voorgaande hoort. Hier zijn geen eenduidige regels over. In Nederland is het gebruikelijk om alleen gebruik te maken van uitlooppuntjes, terwijl in het Engels over het algemeen helemaal geen in- of uitlooppuntjes gebruikt worden. Welke keuze je ook maakt, het belangrijkste is dat je deze consequent aanhoudt voor/in de gehele film, serie of video. Hieronder staan enkele voorbeelden van in- en uitlooppuntjes.

Ik zei toch dat ik het echt heel erg
vervelend vind als je je zo…

gedraagt terwijl ik al honderd keer heb
gezegd dat je moet stoppen.”

Wat vind jij eigenlijk van die
nieuwe ontwikkelingen op…

…het gebied van tekstschrijven
door middel van AI?

Uitroeptekens, z’n of toch zijn?

Het uiterlijk van je ondertitels is belangrijk, maar de schrijfregels zijn minstens zo belangrijk. En dan hebben we het natuurlijk niet over de grammaticaregels van de Nederlandse taal, maar schrijfregels die opgesteld zijn voor ondertiteling. Zo worden de cijfers één tot en met twaalf voluit geschreven, maar tijdsaanduiding wordt daarentegen juist weer met cijfers (10:00 uur) aangegeven. Uitroeptekens zijn uit den boze! Als er geschreeuwd wordt is dat al duidelijk genoeg, dat hoeft in de ondertitels niet nogmaals bevestigd te worden. Dat geldt ook voor de puntkomma, die wordt ook niet gebruikt bij ondertitels. Verder worden de normale interpunctieregels gevolgd bij het opstellen van de ondertitels. Aanhalingstekens worden overigens niet gebruikt, tenzij het de leesbaarheid bevorderd zoals bijvoorbeeld bij een citaat.

Over de verkorte vorm van het bezittelijk voornaamwoord zijn ook duidelijke regels opgesteld: je gebruikt de verkorte vorm alleen als er geen nadruk op ligt. Het volgende voorbeeld geeft dit heel duidelijk weer:

Hier ligt de nadruk niet op het feit dat het zijn biezen zijn:

Hij pakte z’n biezen

Maar in deze zin is het wel van belang om te snappen dat het om zijn auto gaat, die niet wilde starten.

Die oude bak van mij wilde weer eens niet starten,
dus gingen we met zijn auto.

Alleen bij ruimtegebrek in de ondertitel wordt gebruik gemaakt van de ‘t, ‘m ‘n – voor dieren wordt dan wel weer altijd de verkorte vorm gebruikt.

De hond begroef z’n bot in de tuin.

Niet te kort, maar zéker niet te lang!

Maar met alleen het uiterlijk en de juiste schrijfwijze van je ondertitels ben je er nog niet, want de timing van je ondertitels is minstens zo belangrijk. De maximale lengte van je ondertitel ligt rond de 42 tekens inclusief spaties en je ondertitel blijft minimaal één en maximaal acht seconden in beeld. Korter gebeurt eigenlijk alleen vlak voor een scènewissel.

De gemiddelde kijker heeft zo’n drie seconden nodig om een titel goed te kunnen lezen, dit komt overeen met 20 tot 23 leestekens per seconde. Dus voor de zojuist aangegeven regellengte van twee regels en de 42 tekens, gebruikt een gemiddelde lezer zo’n 6 seconden.

Tussen twee ondertitels zit meestal een interval van minimaal drie frames, mocht er tussen twee ondertitels toch een pauze zitten van minder dan één seconde dan worden de ondertitels aaneengesloten.

Hoe kort je ondertitels correct in

In de inleiding hebben we het al benoemd: als je ondertitels letterlijk gaat vertalen, zijn ze vaak veel te lang. Dan staat er te veel tekst in beeld en hebben kijkers te weinig tijd om de gehele ondertitel te kunnen lezen. Dus zul je de ondertitels moeten ‘comprimeren’, oftewel inkorten. Dit kun je doen door een deel van de zin weg te laten, of door de hele zin anders te formuleren. Hoe je dit het beste kunt doen is van een aantal factoren afhankelijk.

It’s all about the context

Hoe je bij het ondertitelen dezelfde betekenis met minder woorden uit kunt drukken, is geheel afhankelijk van de taal. Elke taal heeft namelijk zijn eigen regels en manieren hiervoor. Het hangt af van de grammatica of van de culturele context. Een woord kan in het Nederlands namelijk vanzelfsprekend zijn, terwijl je dit in een andere taal zult moeten omschrijven. Daarnaast is ook de taalkundige context van belang. Wat is er eerder in het gesprek al aangegeven of wat wordt er kort na de huidige ondertiteling gezegd? Ofwel een complete visuele, auditieve en culturele context.

Zo kan voor een Nederlandse ondertitel het Centraal Bureau voor de Statistiek simpelweg CBS genoemd worden, maar als je vertaalt naar een andere taal zul je dit moeten toelichten – omdat iemand uit Frankrijk hoogstwaarschijnlijk geen flauw idee heeft wat CBS betekend – en dat kost dus meer tekens. Tegelijkertijd kan een zin als: “Vind je dat schilderij dat je aan het bekijken bent mooi?” simpelweg ingekort worden tot: “Vind je hem mooi?” als in beeld te zien is dat de personen naar het schilderij aan het kijken zijn.

Meer met minder

Soms kun je een ondertitel ook inkorten door delen weg te laten. Dit kan bijvoorbeeld bij herhaalde woorden, uitroepen, bij het aanspreken van een persoon, bepaalde uitdrukkingen of haperingen. Hieronder enkele voorbeelden:

Wat je ook kunt doen is enkele stijlelementen of semantische nuances weglaten die niet noodzakelijk zijn voor de betekenis van de ondertitel om op zo’n manier de zin te vereenvoudigen. Je kunt bijvoorbeeld sommige synoniemen, bijwoorden of telwoorden weglaten. Hieronder laten we je zien hoe je zoiets kunt doen:

Overdaad schaadt

Vaak kun je dezelfde betekenis ook uitdrukken in een zin die eenvoudiger geformuleerd is, zodat de leesbaarheid voor de kijker verhoogd wordt. Bij vertalingen zie je dit bijvoorbeeld als de doeltaal een syntactische structuur heeft die dicht bij de brontaal ligt, terwijl er ook een kortere en eenvoudigere variant mogelijk is, die niet zoveel lijkt op dat wat de spreker heeft gezegd. Een mooi voorbeeld hiervan is het verschil tussen passieve en actieve zinnen. In het Engels wordt de passieve vorm regelmatig gebruikt, terwijl wij in het Nederlands liever actieve zinnen gebruiken. Zo kun je zinnen samenvoegen of tekst tussen aanhalingstekens zetten, zodat je deze omzet in actieve tekst:

Weet wat er gezegd wordt

Wat bij het comprimeren van ondertitels het allerbelangrijkste is, is dat de boodschap van de spreker altijd behouden blijft. Deze is namelijk leidend. Het doel van het comprimeren is namelijk niet het samenvatten van alles wat er in de brontaal gezegd wordt, maar juist de kijker zoveel mogelijk betekenis mee te geven in de beperkte mogelijkheden die je als ondertitelaar hebt.

Maar ook als comprimeren in eerste instantie misschien niet nodig lijkt, kun je ervoor kiezen om niet-essentieel taalgebruik weg te laten, zodat de ondertitel beter leesbaar wordt. Denk hierbij aan inleidende woorden, versprekingen en onnodige herhalingen.

Ondertitels in het buitenland

Maar ook over de grens hebben ze zo hun eigen stijlregels voor de ondertiteling. De British Broadcasting Corporation, beter bekend als de BBC, is een van ’s werelds grootste en meest gerespecteerde producenten van films, series en documentaires. Wie kent de Planet Earth-serie van de alom gerespecteerde 96-jarige ‘knuffelbioloog’ Sir David Attenborough nou niet? Of de razend spannende en één van de populairste Britse anti-corruptie politieseries van dit moment: Line of Duty?  De BBC maakt enorm veel producties voor het buitenland en iedere serieuze ondertitelaar wil natuurlijk recht doen aan de kwaliteit van deze programma’s. Daarom heeft de BBC een aantal richtlijnen opgesteld die je als ondertitelaar in hun beleving altijd in gedachten moeten houden bij het maken van de ondertitels:

• Kunnen de ondertitels in hetzelfde tempo gelezen worden als dat er gesproken wordt?
• Moet je wellicht woorden weglaten om de lezer meer tijd te geven?
• Of kunnen ondertitels meegenomen worden naar de volgende scène, om zodoende de spreker in te halen?
• Hoeveel regels heb ik tot mijn beschikking om de ondertitels op te stellen?
• Moet de positie van de ondertiteling veranderen om te voorkomen dat belangrijke, visuele informatie wordt verborgen?
• Moet er gebruik worden gemaakt van cumulatieve ondertitels, om het ritme van de spraak over te brengen? Zoals bijvoorbeeld bij een rap?

America’s finest op het gebied van ondertitels

Maar ook bijvoorbeeld in Amerika hebben ze hun eigen voorkeuren voor de ondertiteling. Zo ook voor de populaire TED-talks. Iedereen die zich graag wil blijven ontwikkelen, heeft weleens een TED-talk gezien. Deze reeks presentaties van maximaal 18 minuten bereikte in november 2012 de indrukwekkende hoeveelheid van 1 miljard views. De inhoud van deze lezingen – met als onderwerp Technology, Entertainment of Design – wordt zo toegankelijk mogelijk gehouden. Om de ondertiteling van hun talks hierop te laten aansluiten, hebben ook de Amerikanen hun eigen voorkeuren voor de stijl van hun ondertitels:

• Houdt als leessnelheid maximaal 21 tekens per seconde aan
• Pas ondertitels aan bij een leessnelheid boven die 21 tekens per seconde, maar probeer de betekenis zoveel mogelijk te behouden
• Als een ondertitel langer is dan 42 tekens, breek deze dan op in twee regels
• Zorg dat de afgebroken regels ongeveer even lang zijn
• Taalkundige eenheden dienen niet afgebroken te worden
• Gebruik nooit meer dan twee regels per ondertitel

Ondertitelen – het is echt een vak

Zo zie je maar, er komt veel meer kijken bij het ondertitelen van je video dan misschien in eerste instantie is gebleken. En dan is het ook nog van belang of je voor de Nederlandse markt vertaalt, of voor bijvoorbeeld de Engelse of de Amerikaanse.

Dit benadrukt alleen maar weer het belang van goed opgeleide ondertitelaars, die snappen aan welke richtlijnen de ondertiteling voor jouw content moet voldoen en hoe ze die ondertitels zo goed mogelijk kunnen laten wegblenden in het beeld. Want goede ondertitels worden wel gelezen, maar eigenlijk niet gezien.

Bij Het Vertaalcollectief hebben we van die super enthousiaste, goed opgeleide ondertitelaars die niets liever doen dan de mooiste ondertitels maken voor onder de vetste films en series. Neem gerust contact met ons op en we gaan graag met je in gesprek over de mogelijkheden.