Poëzievertaling: de vertaler wordt dichter

Alles-in-een 

Het is geen toeval dat we onze serie over de 5 elementen van een goede tekst eindigen met een blog over poëzie. Stijl, nuances, perspectief, creativiteit en soms zelfs humor: gedichten zitten er bomvol mee. En dat is precies wat het vertalen van gedichten zo moeilijk maakt. Een eeuwenoude traditie onder vertalers is om niet letterlijk woord-voor-woord te vertalen, maar om te parafraseren (ook wel een sense-for-sense vertaling genoemd). In het geval van proza is dat lastig zonder dat het voor onoverkomelijke problemen zorgt. Het Nederlandse ‘gezellig’ vraagt in het Engels misschien om wat meer woorden en iedere vertaler zit wel eens urenlang gebogen over een lastig gezegde, maar als dat heerlijke eureka-moment eenmaal bereikt is, vult de vertaler de woorden in en gaat verder. 

Bij een gedicht is dat lang niet zo gemakkelijk. Extra woorden in een versregel kunnen het metrum – het ritme van lettergrepen – van de versregel in de war schoppen. Een nieuw idioom kan ervoor zorgen dat het rijmschema uit elkaar valt. Poëzie vertalen is daarom geen stijgende lijn, maar een constante cirkel, waarbij iedere oplossing weer voor nieuwe problemen zorgt. Het is een eindeloze taalpuzzel waar prachtige, maar nooit precies gelijke vertalingen uit rollen. 

Keuzes, keuzes, keuzes

Om van een eindeloze taalpuzzel een vertaald gedicht te maken dat mensen daadwerkelijk kunnen lezen, moeten vertalers keuzes maken. En die keuzes kunnen op talloze manieren gemaakt worden. Neem bijvoorbeeld de vele vertalingen van het epische gedicht “De goddelijke komedie” van Dante Alighieri. De oorspronkelijke tekst is geschreven in het Toscaans-Italiaanse dialect van de 14e eeuw, en het gedicht is doordrenkt van culturele, historische en literaire verwijzingen die specifiek zijn voor die tijd en plaats. Combineer dat met een rijmschema en een strikt aantal lettergrepen per versregel in een gedicht dat ruim 14.000 (ja echt) versregels lang is. Dan is het geen verrassing dat er zoveel verschillende versies bestaan. 

Evenveel verschillende vertalingen als vertalers

Bij de vertaling van Dante’s epos in het Engels hebben verschillende vertalers verschillende benaderingen gekozen. Sommigen zijn zo trouw mogelijk gebleven aan de letterlijke betekenis van de woorden, terwijl anderen de inhoud soms hebben losgelaten om de ritmische en rijmende structuur van het origineel over te brengen. Om zowel de rijke betekenis en diepte van het origineel te behouden, maar het tegelijkertijd toegankelijk te maken voor de moderne Engelse lezer, heeft vertaler Allen Mandelbaum ervoor gekozen om een balans te vinden tussen het behouden van Dante’s metrische schema en zijn taal in vloeiend Engels over te brengen. 

Ook de Amerikaanse geleerde Douglas Hofstadter weet maar al te goed hoeveel keuzes er komen kijken bij het vertalen van een gedicht. Hofstadter wilde een kort, relatief eenvoudig Frans gedichtje vertalen, maar was niet tevreden met zijn eigen resultaten. Daarom stuurde hij het gedicht naar een grote groep collega’s, vrienden en familie. Hieruit rolde uiteindelijk een boek van ruim 700 pagina’s (Le Ton beau de Marot: In Praise of the Music of Language) over de vertaling van dit enkele Franse gedichtje. 

De vertaler als dichter 

Om de unieke stem van de auteur vast te houden en de emoties en bedoelingen die achter de woorden schuilgaan over te brengen, moet een vertaler in de huid van Dante, Shakespeare, Homerus of Maya Angelou kunnen kruipen. Maar dankzij het ritme, de rijm en de woordspelingen, zijn gedichten meer dan alleen de betekenis die erachter schuilt. Een gedicht is als een lied dat zelfs zonder muziek nog zingt. De woorden kunnen het ene moment dansen, dan weer hartstochtelijk schreeuwen. Een gedicht kan een lezer doen huilen en lachen, het kan aansporen en inspireren. 

Om al deze elementen te vangen in een vertaling heb je niet slechts een vertaler nodig, maar een vertaler die dicht. Een geslaagde poëzievertaling moet zelf kunnen ademen, zonder dat het de originele tekst nodig heeft als hart- en longmachine. Dit vraagt niet alleen om een feilloos begrip van bron- en doeltaal en culturele nuances, maar ook om een duizelingwekkende dosis creativiteit. Een vertaler die als dichter weet hoe het voelt om menselijke emoties om te zetten in inkt, heeft hierbij altijd een streepje voor. 

Poëzie verdient een wereldpubliek

Of het nu gaat om het epische gedicht van Dante, de sonnetten van Shakespeare of de poëzie van Sylvia Plath, gedichten verdienen het om wereldwijd gelezen te worden. Bij Het Vertaalcollectief weten we precies welke menselijke touch nodig is om een meesterwerk ook in vertaling te laten schijnen. Niet alleen de boodschap, maar ook de stijl en die haast ongrijpbare menselijke emotie moeten hierbij worden overgebracht. Ben je benieuwd hoe we dit precies aanpakken? Neem dan contact met ons op of kom gezellig langs voor een kop koffie op ons kantoor in hartje Amsterdam.