Vakmanschap: hoe menselijke vertalers problemen oplossen

It’s all about context

Vertalers begrijpen dat woorden niet op zichzelf staan. Ze krijgen hun betekenis en nuance binnen de context waarin ze worden gebruikt. Bij het vertalen is het van cruciaal belang dat de bredere betekenis en intentie achter een tekst begrepen wordt, zodat het juiste equivalent in de doeltaal gevonden wordt.

Als er bijvoorbeeld in een documentaire gesproken wordt over “het hart van de stad” en “de ziel van de gemeenschap”, dan moet de vertaler begrijpen welke symboliek aan deze uitdrukkingen is gekoppeld. Het gaat niet per se om het geografische midden van een stad, maar om de essentie van de stad – daar waar het gebeurt, waar de gemeenschap veel is. Doordat de vertaler de context van deze uitdrukkingen begrijpt, kan de juiste vertaling gevonden worden die de diepere betekenis en de emotionele impact ervan behoudt. 

Het creatieve brein achter de vertalingen

Soms is er een flinke dosis creativiteit nodig om tot een goede vertaling te komen. Uitdrukkingen waar geen directe vertalingen voor bestaan in de doeltaal of woorden die vanwege de cultuur van de doelgroep niet vertaald kunnen worden, kunnen voor serieuze vertaalproblemen zorgen. In zulke gevallen moet het creatieve brein van de vertaler overuren draaien om er toch een goede vertaling van te maken. En die menselijke creativiteit is de sleutel tot het vinden van alternatieve manieren om de boodschap over te brengen zonder de oorspronkelijke betekenis en impact te verliezen.

Maar creatieve oplossingen zijn ook nodig wanneer er taalkundige verschillen zijn tussen de bron- en de doeltaal, zoals woordspelingen of idiomatische uitdrukkingen. Een grappige woordspeling in het Nederlands kan namelijk in het Frans verre van grappig zijn, dus daar moet een oplossing voor bedacht worden zodat je met een andere woordspeling dezelfde humor in de tekst kunt houden. Door te spelen met woorden en betekenissen, kun je een vertaling leveren die zowel nauwkeurig is als boeiend.

Taal en cultuur: de perfecte twee-eenheid 

Met alleen kennis van de taal en een flinke dosis creativiteit komt een goede vertaler niet ver. Minstens zo belangrijk is de diepgaande kennis van de cultuur van de bron- en doeltaal. Elke taal heeft zijn eigen nuances en idiomatische uitdrukkingen en het is belangrijk om die met respect en dezelfde waarde over te brengen in de andere taal. Maar wat dacht je van culturele verschillen binnen dezelfde taal? Spaans wordt op heel veel plekken in de wereld gesproken, maar dat betekent niet dat die taal overal hetzelfde is. Zo komen er in het Spaans van Spanje veel woorden voor die afkomstig zijn uit het Arabisch, zoals almohada (hoofdkussen), alfombra (vloerkleed) en albahaca (basilicum). Dat deze drie voorbeelden stuk voor stuk met ‘al’ beginnen is niet gek, want dat is het Arabische lidwoord. Ten tijde van de Islamitische overheersing van Spanje zijn deze woorden langzaamaan geïntegreerd in de Spaanse taal, met lidwoord en al. In Mexico is het Spaans juist beïnvloed door de talen van de inheemse bevolking. Zo worden er veel woorden uit het Nahuatl gebruikt voor Mexicaanse fenomenen waar oorspronkelijk geen Spaans woord voor bestond, zoals ixtle (agave), tamales (gerecht met bananenbladeren), en comal (bakplaat voor tortilla’s). Zo zie je maar: dezelfde taal, maar enorme culturele verschillen! 

Ook bij het kiezen van het juiste register kan er een hoop mis gaan. In Nederland is het tegenwoordig vrijwel in alle situaties geaccepteerd om de jij-vorm te gebruiken, maar ook de formele u-vorm wordt in bepaalde situaties gebruikt. In het Duits is de informele jij-vorm verre van gebruikelijk en de Engelse taal heeft dit onderscheid in aanspreekvorm helemaal niet. Het is aan de vertaler om de juiste keuze te maken, rekening houdend met de context, het doel van de tekst en het beoogde publiek. 

Elfstedentocht, Gezellig en Kummerspeck

Naast de uitdagingen van woordspelingen, culturele verschillen en het begrijpen van de context van een tekst, bestaat er nog een ander fenomeen dat voor vertaalproblemen kan zorgen: onvertaalbare woorden. Woorden uit een taal die niet (woordelijk) te vertalen zijn naar een andere taal. Deze woorden zitten vaak diepgeworteld in een cultuur en roepen heel specifieke gevoelens op voor de doelgroep. Er zitten vaak hele concepten gevangen in dat ene woord, zoals bij het Nederlandse woord ‘Elfstedentocht’. Dit woord bevat zoveel meer dan alleen de naam van het evenement. Het staat synoniem voor de tocht der tochten, voor saamhorigheid en een gebeurtenis die vrijwel nooit voorkomt. Als vertaler wil je dát gevoel overbrengen, de naam is daar eigenlijk ondergeschikt aan. Dit leuke artikel over 11 prachtige onvertaalbare woorden hebben we al eens eerder gedeeld in onze nieuwsbrief, maar we delen hem in dit blogartikel graag nog een keer met je. Andere voorbeelden van onvertaalbare woorden zijn het Nederlandse woord ‘gezellig’ of het Duitse ‘Kummerspeck’ (het gewicht dat je aankomt als je bijvoorbeeld liefdesverdriet hebt).  In zulke gevallen kan een vertaler ervoor kiezen om de betekenis van het onvertaalbare woord uit te leggen in de context van de tekst, een vergelijkbaar woord te gebruiken of een korte verklaring toevoegen om de lezer te helpen begrijpen wat er wordt bedoeld. Op welke manier het ook opgelost wordt, het gaat erom dat de tekst zijn oorspronkelijke intentie niet verliest. En laat dat maar aan een human translator over!

Bruggen slaan tussen verschillende culturen

Vertaalproblemen oplossen op zo’n manier dat de tekst zijn boodschap en nuances niet verliest, opent de poort naar grenzeloze communicatie. Een vertaler is de sleutel tot het wegnemen van taalbarrières en het overbrengen van de rijkdom van verschillende culturen. Door de context te omarmen, creatieve oplossingen te vinden en te jongleren met onvertaalbare woorden, tover je de kracht van taal om in een ervaring voor lezers over de hele wereld. 

Wil jij veel liever zelf die ervaring beleven in plaats van creëren? De taalprofessionals van Het Vertaalcollectief nemen je die taak graag uit handen en voeren je met hun teksten tot ver over de landsgrenzen heen.