Literatuur vertalen: woordkunst van de bovenste plank

Literatuur vertalen = bruggen bouwen

Verhalen helpen mensen hun buiten- én binnenwereld beter begrijpen. Om mensen over de hele wereld te laten genieten van verhalen, moeten die eerst nog wel even vertaald worden.

Cultuurkennis

Aan onze vertalers de uitdaging om niet alleen de juiste woorden te vinden, maar ook voor culturele bruggenbouwer te spelen. Kennis van de cultuur waarin ze teksten vertalen is daarbij essentieel. Denk hierbij aan het vertalen van bijvoorbeeld straattaal, dialecten, of die typische ‘onvertaalbare woorden’ zoals het oer-Hollandse ‘gezellig’, ‘poldermodel’ of ‘kaaskop’.

De ene visser is de andere (niet)

Het moeilijkste voor een vertaler is niet de betekenis van een woord, maar de stijl die bij de vertaling komt kijken: de lezer van de literaire vertaling moet het idee hebben dat hij hetzelfde effect ervaart als de lezer van de originele roman:

“Bij Paustovski komt veel gesproken taal voor. Stel dat een visser vanuit een bootje iets roept in het Russisch. Dan moet ik dat zo vertalen in het Nederlands, dat de lezer een visser iets hoort roepen. Geen Russische visser of Nederlandse visser, gewoon een visser.”

– Wim Hartog, vertaler Paustovski

Onze drie gouden tips voor literatuur vertalen

1. Vertrouw jouw literaire vertaling toe aan professionals

Ga in zee met een professional. Iemand die niet alleen de taal en cultuur tot in de puntjes beheerst, maar ook verstand heeft van het onderwerp: een vakidioot bij uitstek dus!

Wil je een boek vertalen of andere creatieve teksten vertalen, dan gaat het niet alleen om woorden maar ook complexe ideeën, emoties en verhalen. Deze elementen moeten zo worden vertaald, dat de oorspronkelijke betekenis of emotionele context niet verloren gaat. Onze vertalers bij Het Vertaalcollectief doen ook niets liever dan literaire ‘method acting’: ze dompelen zich letterlijk en figuurlijk onder in de leef- en denkwereld van hun personages.

‘De literatuur van een land wordt gemaakt door schrijvers, de wereldliteratuur door vertalers.’

– José Saramago.

2. Vertaal met stijl(gids) én een goede planning

“Perfectie is niet haalbaar, daarom eisen we het van anderen”, aldus Lev Tolstoj. Vrijwel iedere serieuze uitgever heeft een stijlgids in huis waarin algemene zaken zoals spelling, stijl en taalkwesties. besproken worden. Denk er ook eens over na om een stijlgids te maken voor één specifiek vertaalproject. Een boek over roofvogels heeft natuurlijk een andere tone of voice dan een boek over internationale politiek. Het Vertaalcollectief maakt regelmatig een stijlgids in overleg met de opdrachtgever om te zorgen dat bij het vertalen van een boek het karakter van het origineel behouden blijft. Maak daarnaast een haalbare planning voor jouw document- of boekvertaling. Dat hardlopers soms doodlopers zijn bleek wel toen een boek over de Amerikaanse president Trump binnen een week vertaald moest worden door een team aan vertalers. Hoge verkoopcijfers, maar een inconsistente stijl!

3. Vermijd het ‘net niet’-effect… durf te vertalen

Oftewel: Vertaliaans vermijden! Het Vertaliaans is een mooie verzamelterm van tekstvertalingen die weliswaar in letterlijke zin kloppen maar net de plank misslaan. De term werd in dit artikel geïntroduceerd en is volgens de schrijvers ontstaan vanuit de combinatie van twee angsten van vertalers: die voor het ‘gewone’ en het ‘ongewone’. Voor je het weet ga je aan de slag met een talig ‘poldermodel’: een parmantig ‘ieniemienie neusje’ wordt dan al snel een veilige ‘bescheiden neus’.